Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten Günümüze Çatı Türlerinde Benzerlikler ve Farklılıklar
(Similarities and Differences in Voice Types from Dīwān Lughāt Al-Turk to the Present
)
|
Author
|
:
Ümit Hunutlu
|
|
|
Type |
:
Copyright
|
|
Printing Year |
:
2020
|
|
Number |
:
68
|
|
Page |
:
1035-1074
|
Özet
Eski Türkçede fiillerin çatı şekilleri, çok yönlü ve çeşitlidir. Çatı ekleri de günümüze göre daha işlektir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki fiilleri inceleyerek bu tezi ispatlamak mümkündür. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki çatı şekillerinden bazıları Türkiye Türkçesinde kullanılmaya devam ederken bazıları kullanımdan düşmüştür. Çatı eklerinde görülen işlev daralmaları, çatı şekillerinin farklı söz dizimsel ve sözlüksel yöntemlerle karşılanmaya başlanması çatı türlerinin kullanım alanlarını daraltmıştır.
Bu çalışmada Dîvânu Lugâti’t Türk’teki fiiller edilgen, ettirgen, oldurgan, işteş ve dönüşlü çatı türlerine göre sınıflandırılmıştır. Çatı türleri kendi içinde ayrıntılı olarak incelenmiştir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’te örneklendirilen çatı türleri oransal dağılımlarıyla verilmiştir. Bu çatı türlerinin hangi oranlarla ve örneklerle Türkiye Türkçesine ulaştığı tespit edilmiştir. Çatı eklerinin Karahanlı Türkçesinde ve Türkiye Türkçesinde kullanımları mukayese edilerek çatı eklerinin kattığı anlam özellikleri ve işlevleri tespit edilmiştir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’te kullanılan fakat günümüzde kullanımdan düşen çatı şekilleri ve ekleri sunulmuştur. Günümüze ulaşamayan çatı şekillerinin neden terk edildiği hakkında çıkarımlarda bulunulmuştur. Bazı fiillerin Eski Türkçedeki ve Türkiye Türkçesindeki çatı eki tercihleri mukayese edilmiştir. Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki çatı olanaklarının söz dizimsel kuruluşlar üzerindeki izleri ortaya konmuştur. Bilinen ilk sözlük ve gramer kitabımız olan Dîvânu Lugâti’t-Türk’teki çatı türlerinin oransal çözümlemesini yapmak, Türkçenin zaman içinde fiilde çatı konusunda gösterdiği değişimi ortaya koyacaktır.
Anahtar Kelimeler
Fiilde Çatı, Eski Türkçe, Karahanlı Türkçesi, Dîvânu Lugâti’t Türk.
Abstract
The frame forms of verbs in Old Turkish are versatile and diverse. Frame affixes are also more functional than today, which can be proven by examining the verbs in the Dīwān Lughāt al-Turk. Some frame forms in the Dīwān Lughāt al-Turk have been out of use in Turkish, while others continue to be used. The functional reductions seen in frame affixes and the introduction of frame forms with different syntactic and lexical methods have narrowed the usage areas of frame types.
In this study, the verbs in the Dīwān Lughāt al-Turk are classified according to the forms of passive, causative, transitive, reciprocal, and reflexive, which have been examined in detail. The frame forms exemplified in the Dīwān Lughāt al-Turk are given with their proportional distribution. It is determined at which rate and with what examples these frame forms are used in Turkish today. Features and functions of frame affixes are detected by comparing their use in Karakhanid Turkish and Turkish. Besides, frame forms and affixes used in the Dīwān Lughāt al-Turk that have been out of use today are presented. Inferences have been made about why the frame forms that could not exist today have been abandoned. The frame affix preferences of some verbs in old Turkish and Turkish are compared. Also, the frame possibilities about syntactic components in the Dīwān Lughāt al-Turk have been revealed. Making a proportional analysis of the frame types in the Dīwān Lughāt al-Turk, our first known dictionary and grammar book, will reveal the change Turkish has shown in terms of the frame in time.
Keywords
Frame Forms of Verbs, Old Turkish, Karakhanid Turkish, The Dīwān Lughāt al-Turk
