Osmanlı Devleti’nde Ulufelerini Gümrük Mukataalarından Alan Cami Görevlileri (H. 1099-1182 / M. 1688-1769)
(The Mosque Staff in the Ottoman Empire That Received Their Salaries from the Customs Revenues (H. 1099-1182 / 1688-1769)
)
|
Yazar
|
:
Hakan Doğan
Fatma Ünyay Açıkgöz
|
|
|
Türü |
:
Telif
|
|
Baskı Yılı |
:
2023
|
|
Sayı |
:
77
|
|
Sayfa |
:
83-109
|
Özet
Osmanlı Devleti’nde camiler ibadet dışında çeşitli fonksiyonları icra eden en önemli kurumların başında gelmekteydi. Camilerin yapım, onarım, aydınlatma, ısıtma, bakım vs. ihtiyaçlarının karşılanması ile cami görevlilerinin maaş ve ücretlerinin ödenmesi gibi harcamalar camilerin temel giderlerini oluşturmaktaydı. Bu giderler bazen devlet hazinesinden, bazen gelirleri camiler için vakfedilen gayrimenkul gelirlerinden bazen de caminin bulunduğu yöre halkının doğrudan yaptığı aynî ve nakdî bağışlarla karşılanmaktaydı. Osmanlı Devleti’nde camilerde çok sayıda görevli hizmet etmekteydi. Bu görevlilerin başlıcaları arasında; imam, hatip, müezzin, vaiz, kayyım, ferraş, devirhan, kâri (kurrâ), na’than, tarifhan, muvakkit, enamhan, muarrif, sûrehan, cüzhan ve dersiâm bulunmaktaydı. Söz konusu görevlilerin maaş ve ücretleri ise çoğunlukla vazifeli oldukları cami veya mescitlerin vakıfları aracılığıyla ödenmekteydi. Başka alanlarda da hizmet veren vakıflar Osmanlılarda o kadar yaygınlaşmıştı ki hemen hemen her caminin en az bir gayrimenkulü bulunmaktaydı. Hatta bazı camilerin bulundukları yerden çok uzaklardaki şehirlerde vakıf mülkleri vardı. Bazen vakıfların gelirleri caminin ihtiyacını karşılayamayacak kadar azalmakta ya da vakıflar ortadan kalkmaktaydı. Bu şekilde vakıf gelirlerinin yetersiz kaldığı durumlarda devlet hazinesinin farklı kalemlerinden takviye edilmesi veya tamamının üstlenilmesi gibi çeşitli kaynaklardan destek alma yollarına gidilmiştir. Cami görevlilerinin maaşlarının ödenmesi konusunda devletin başvurduğu bu kaynaklardan birisi de gümrük mukataaları olmuştur. Öyle ki, Osmanlı Devleti’nde bazı camilerdeki görevlilerinin ulufelerinin vakıflar yerine gümrük mukataalarının gelirlerinden ödendiği görülmektedir. Bu çalışmada, Osmanlı coğrafyasının değişik bölgelerindeki camilerde görev yapan kişilerin vazifeleri ve gümrük mukataalarından aldıkları maaşların miktarı Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi Ali Emirî (AE.SMHD.I, AE.SMST.II, AE.SMST.III, AE.SAMD.III) tasnifinde yer alan berat suretlerindeki veriler kullanılarak ayrıntılı şekilde ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler
Cami, Din Görevlisi, Ulufe, Gümrük, Mukataa.
Abstract
In the Ottoman Empire, mosques were one of the most important institutions that performed various functions apart from worship. The expenditures such as construction, repair, lighting, heating, maintenance and wages of the mosque officials constituted the basic expenses of the mosques. These expenses were sometimes met from the central treasury, sometimes from real estate revenues, whose revenues were donated for mosques, and sometimes from direct donations in kind and in cash from the people of the region where the mosque was located. In the Ottoman Empire, many officials were serving in mosques. Among the main of these officials; there were imam, hatip, muezzin, preacher, kayyım, ferraş, devirhan, kâri (kurrâ), na’than, tarifhan, muvakkit, enamhan, muarrif, surehan, cüzhan and dersiam. The salaries and wages of the said officials were mostly paid through the waqifs of the mosques or masjids they were in charge of. Waqifs, which also served in other fields, became so widespread in the Ottomans that almost every mosque had at least one real estate. Some mosques even had waqif properties in cities far from their location. Sometimes the incomes of the waqifs were too low to meet the needs of the mosque or the waqıfs were disappearing themselves. In this cases where the waqif revenues were insufficient, various sources of income have been used to meet the expenditures partially or completely. One of the sources that the state used for the payment of the salaries of mosque officials was customs revenues. So much so that in the Ottoman Empire, it is seen that the salaries of the officials in some mosques were paid from the revenues of customs revenues instead of waqifs incomes. In this study, duties of people working in mosques of the different regions of the Ottoman geography and the amount of their salaries from customs revenues were evaluated through the data on the berat (royal degree) copies in Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (The Presidential Ottoman Archive) Ali Amirî (AE.SMHD.I, AE.SMST.II, AE.SMST.III, AE.SAMD.III) classification.
Keywords
Mosque, Religion Staff, Ulufe, Customs, Mukataa.